Οι Ηπειρώτες πρωτεργάτες της Φιλόμουσου Εταιρείας Βιέννης

Γράφει ο  ΣΠΥΡΟΣ  ΕΡΓΟΛΑΒΟΣ, Φιλόλογος-Συγγραφέας

*  Δύο γεγονότα σημάδεψαν, πριν από 200 χρόνια, αποφασιστικά, τη ζωή του Υπόδουλου Γένους: Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, το 1814, στην Οδησσό της Ρωσίας, και η ίδρυση, το ίδιο έτος, της Φιλομούσου Εταιρείας στη Βιέννη. Γνωστό, απ’ τα μαθητικά χρόνια, το πρώτο γεγονός. Άγνωστο, στο ευρύ κοινό, το δεύτερο. 

Και στα δύο πάντως γεγονότα πρωταγωνιστές αναδεικνύονται οι Ηπειρώτες. Δύο από τους τρεις πρωταγωνιστές της Φιλομούσου Εταιρείας, ο Ιγνάτιος, πρώην μητροπολίτης Άρτας και, στη συνέχεια, Ουγγροβλαχίας, και ο Ιωάννης Δομπόλης από το Δεσποτικό (παλιά Κρετσούνιστα) ήταν Ηπειρώτες. 

Τη Βιέννη, φωτεινή πνευματική εστία του Ελληνισμού, διάλεξε ο Ι. Καποδίστριας, προκειμένου, με τη συγκατάθεση του τσάρου Αλεξάνδρου Α’, να ιδρύσει τη Φιλόμουσο Εταιρεία, αντίστοιχη με τη Φιλόμουσο Εταιρεία των Αθηνών. Έπρεπε, πρωτ’ απ’ όλα, να διαλέξει τους ανθρώπους εκείνους οι οποίοι θα ανελάμβαναν να φέρουν σε πέρας τη δύσκολη αποστολή τους. Ανάμεσα σ’ αυτούς. 

Ο Ιγνάτιος, πρώην μητροπολίτης Άρτας, ήταν παλιός πολιτικός και πολεμιστής της Λευκάδας, γνωστός του Καποδίστρια από τότε που αυτός διαδραμάτιζε ουσιαστικό ρόλο στην Ιόνια Πολιτεία. Στην Πετρούπολη ο Καποδίστριας συγκατοικεί με τον Ιγνάτιο, ζει "σχεδόν οικογενειακώς" και συνδυάζει "την οικιακήν οικονομίαν με αυτήν του Μητροπολίτου Ιγνατίου". 

Όταν δε, και με τη δική του μεσολάβηση, ο Ιγνάτιος εκλέγεται Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, ο Καποδίστριας θα νιώσει ιδιαίτερη ικανοποίηση και θα γράψει προς τον πατέρα του: "Έσχε την μεγάλην τύχην να υπάρχη δι’  αυτόν ευκαιρία άμεσος και ευνοϊκή. Είναι άξιος αυτής και διά τας εξόχους αρετάς, αίτινες διακρίνουν αυτόν και διά το καλόν όπερ θα προσφέρη εις όσους δύναται". Οι προβλέψεις του Καποδίστρια για τον Ιγνάτιο δε διαψεύστηκαν, γιατί στη Βλαχιά αναδείχτηκε πράγματι διαφωτιστής του λαού και μέγας προστάτης των Ελληνικών γραμμάτων, "μεταβαλών το Βουκουρέστιον οιονεί εις Αθήνας του υποδούλου Ελληνισμού". 

Με τη συνδρομή του Καποδίστρια οργάνωσε, κατά τρόπο τέλειο, την εκπαίδευση στη Βλαχιά, έθεσε σε νέες βάσεις το Ελληνικό Σχολείο του Βουκουρεστίου, ιδρυμένο απ’ το 16ο αιώνα, ίδρυσε τη Φιλολογική Εταιρεία, η οποία περιέλαβε στους κόλπους της ανθρώπους με πλατιά μόρφωση, προερχόμενους από όλες τις κοινωνικές τάξεις, φιλοδόξησε και πέτυχε την αναγέννηση των Ελληνικών γραμμάτων στο Βουκουρέστι μέχρι το έτος 1812, οπότε η Ρωσία παραχώρησε τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες στους Τούρκους και ο Ιγνάτιος αναγκάστηκε να εγκατασταθεί στη Βιέννη, όπου συνέχισε το κοινωνικό και μορφωτικό του έργο στα πλαίσια της ακμάζουσας εκεί Ελληνικής Κοινότητας. Εκεί τον βρήκε ο Ι. Καποδίστριας κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου της Βιέννης, το 1814, και εκεί έγιναν οι σχετικές συζητήσεις για τη Φιλόμουσο Εταιρεία. 

Ευγενική η αποστολή της Εταιρείας. Είχε ως βασικό στόχο την εκπαίδευση της Ελληνικής νεολαίας σε φημισμένα Πανεπιστήμια της Ευρώπης, απ’ την οποία επρόκειτο να προέλθει η πνευματική ηγεσία του μέλλοντος να δημιουργηθεί ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους. Μια τέτοια αποστολή χρειαζόταν, στην πιο δύσκολη στιγμή για το Έθνος, να την αναλάβει, ως άμεσος συνεργάτης του Καποδίστρια, ένα πρόσωπο αξιόλογο το οποίο διέθετε τα προς τούτο απαραίτητα προσόντα. Και αυτό το πρόσωπο, ανάμεσα στους τόσους εκλεκτούς συνεργάτες του, ήταν, για τον Ι. Καποδίστρια, ο Ιωάννης Δομπόλης. 

Αυτή η επιλογή έγινε γιατί ο Ι. Δομπόλης ήταν ο άνθρωπος στον οποίο ο Καποδίστριας είχε απόλυτη εμπιστοσύνη. Είχε εκτιμήσει τις επιχειρηματικές του ικανότητες, τις εξιδιασμένες οικονομικές του γνώσεις, το ζήλο και την επιμέλειά του, τη μεθοδικότητά του στην εργασία, ενώ ταυτόχρονα διακρινόταν για το λαμπρό και ενάρετο χαρακτήρα του, για τη φιλογένειά του και για τις φιλικές σχέσεις που διατηρούσε με πολλούς απ’ τους πιο ευκατάστατους ομογενείς μας στη Ρωσία και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Είχε αγκαλιάσει, επίσης, τη Φιλόμουσο Εταιρεία, απ’ την πρώτη στιγμή της ίδρυσής της, και είχε αναλάβει, πολύ πριν διοριστεί επίσημα ταμίας της, πολλά από τα σχετικά καθήκοντα. Η επίσημη ανάθεση όμως των καθηκόντων του ταμία της Εταιρείας, από τον υψηλό φίλο του, τον έκαναν να επιδείξει, απ’ την πρώτη στιγμή, πλήρη αφοσίωση στο έργο της και βαθιά συναίσθηση της ευθύνης. 

Όταν, στις αρχές του 1818, ο Δομπόλης ανέλαβε, ως ταμίας, την οικονομική διαχείριση της Εταιρείας, η κατάστασή της, στον τομέα αυτό, δεν ήταν και τόσο ευχάριστη. Οι ανάγκες της Εταιρείας, για την εκπλήρωση του διπλού σκοπού της, της μόρφωσης δηλαδή των Ελλήνων φοιτητών στην Ευρώπη και της ενίσχυσης των Ελληνικών Σχολείων που λειτουργούσαν στη Ρωσία, συνεχώς αυξάνονταν. Ο Καποδίστριας, στο μεταξύ, είχε αποβεί ο ουσιαστικός υπουργός Εξωτερικών μιας μεγάλης Αυτοκρατορίας, με πολύπλευρη διπλωματική δραστηριότητα και πολλές υποχρεώσεις που δεν του παρείχαν παρά ελάχιστο χρόνο για την ενασχόλησή του με τις υποθέσεις της Εταιρείας. Έτσι όλο το βάρος για την εύρυθμη λειτουργία της Εταιρείας πέφτει στο Δομπόλη. 

Στο "ζήλο και την επιμέλεια" του Δομπόλη στηρίχθηκε ο Καποδίστριας στην πιο κρίσιμη στιγμή για την Εταιρεία και για το Έθνος. Βρισκόμαστε, στα 1820, παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Καποδίστριας γνωρίζει πλήρως τις διεθνείς διαστάσεις του Ελληνικού προβλήματος και αισθάνεται την ανάγκη να αξιολογήσει το ρόλο που καλείται να επιτελέσει, κάτω από τις διαμορφούμενες συνθήκες, η Φιλόμουσος Εταιρεία. Ταυτόχρονα όμως νιώθει ότι η θέση του, ως υπουργού των Εξωτερικών της Ρωσίας, καθίσταται πλέον επισφαλής και ίσως – όπως τελικά συνέβη – χρειαστεί να την εγκαταλείψει. Τον ενδιαφέρει συνεπώς η τύχη της Εταιρείας. 

"Η εθνική διαφώτιση των Ελλήνων ήταν ο βασικός στόχος της Φιλομούσου Εταιρείας – γράφει ο Αρs – και την εταιρεία αυτή κατεύθυνε ο Καποδίστριας. Στα 1820 ήταν αυτός που σκέφτηκε την αναδιοργάνωση της εταιρείας και αυτός που δημιούργησε το διαρκές διευθυντικό όργανο για την επίτευξη των στόχων της". 

Το έργο της Φιλομούσου Εταιρείας, κατά τις τελευταίες ημέρες της κοινής δράσης του Καποδίστρια και του Δομπόλη, στρέφεται προς τους πρόσφυγες Έλληνες, οι οικογένειες των οποίων βρίσκονταν σε τραγική κατάσταση. Αυτή η κοινή δράση απέδωσε πλούσιους τους καρπούς της, συνέβαλε αποφασιστικά στη διάδοση της παιδείας των τέκνων των ομογενών μας, και υπήρξε, σε βαθμό, ικανοποιητικό, προάγγελος της πνευματικής αναγέννησης και της προετοιμασίας του Γένους για την απόκτηση της ελευθερίας του. Παράλληλα όμως κατέστησε ακατάλυτο το δεσμό της φιλίας και της αμοιβαίας εκτίμησης, ανάμεσα στους δύο επιφανείς αυτούς Έλληνες, τον Ιωάννη Καποδίστρια και τον Ιωάννη Δομπόλη. 

Η κοινή αυτή δράση – με τη γνωστή τραγική κατάληξη – θα συνεχιστεί, λίγα χρόνια αργότερα, στα πλαίσια των προσπαθειών τους για την ανασυγκρότηση του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους, και ιδιαίτερα για την οικονομική του ανόρθωση την οποία ο Καποδίστριας θα εμπιστευθεί στον Ιωάννη Δομπόλη, τον οποίο, μόλις ανέλαβε Κυβερνήτης, διόρισε "Ταμία της Ελλάδος". 

Δυστυχώς όμως· αυτό το έργο ανακόπηκε βίαια με την άνανδρη δολοφονία του Ι. Καποδίστρια. Οι δολοφόνοι στο πρόσωπο του Καποδίστρια πυροβόλησαν την Ευρωπαϊκή προοπτική της ερειπωμένης Ελλάδας, την οποία καταδίκασαν να μείνει, για καιρό, στην άθλια μοίρα των κοτζαμπάσηδων, των κομματαρχών, του τοπικιστικού πνεύματος και των ανομολόγητων συμφερόντων. 

Σ’ αυτούς, λοιπόν, τους πρωταγωνιστές της Ίδρυσης της Φιλομούσου Εταιρείας, που προετοίμασαν πνευματικά το Γένος για την Εθνική του αποκατάσταση, στον Ι. Καποδίστρια, στον Ιγνάτιο και στο Ι. Δομπόλη, έχουμε χρέος εμείς οι Ηπειρώτες, έστω και καθυστερημένα, να αποδώσουμε τον οφειλόμενο φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης, και με τις αρμόζουσες σ’ αυτούς εκδηλώσεις, να καταστήσουμε γνωστό το έργο τους και την προσφορά τους. Είναι δε παρήγορο το γεγονός ότι ο Περιφερειάρχης Ηπείρου, Αλέξανδρος Καχριμάνης, αποδέχτηκε την πρόταση του Συνδέσμου Αποφοίτων Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων, να συντονίσει η Περιφέρεια τις σχετικές εκδηλώσεις που θα πραγματοποιηθούν, μέσα στο έτος 2014, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την ίδρυση της Φιλομούσου Εταιρείας της Βιέννης, και της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό, με πρωταγωνιστές, επαναλαμβάνω, τους Ηπειρώτες.

ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ