Η Δερόπολη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Γράφει ο ΝΙΚΟΣ Θ. ΥΦΑΝΤΗΣ

Η Δερόπολη στα σκοτεινά χρονιά της Τουρκοκρατίας, ακολούθησε την τύχη του υπόλοιπου ηπειρωτικού κορμού. Υπέκυψε στα σουλτανικά στίφη και η μοίρα των κατοίκων της είναι και μοίρα ολόκληρου του ελληνισμού.
Από τον ΙΔ’ αιώνα και μετά αρχίζουν οι επιδρομές των Αλβανών φυλάρχων, οι οποίοι προβαίνουν σε λεηλασίες και καταστροφές και συμπεριφέρονται σκληρά στουςκατοίκους της Δερόπολης και του ελληνικού πληθυσμού του βορείου τμήματος της Ηπείρου.

Στα 1417 οι Τούρκοι, σύμφωνα με το «χρονικόν των Τούρκων» (Νικ. Παπαδοπούλου: «Η Δερόπολις της Βορείου Ηπείρου»), αφού δεν βρήκαν ισχυρή αντίσταση κατέλαβαν την Δρυϊνούπολη και πολιόρκησαν το Αργυρόκαστρο. Δεν μπόρεσαν όμως να το καταλάβουν και το 1418 το κυριεύουν με προδοσία. Η κατάκτηση του Αργυρόκαστρου είχε ιδιαίτερη σημασία για ολόκληρη την περιοχή. Τότε οι Τούρκοι προχώρησαν σε διοικητική διαίρεση (σαντζάκια, βιλαέτια, ναχιγιέ), για να διευκολυνθούν στην είσπραξη των σουλτανικών φόρων.

Στα πρώτα χρόνια της υποδούλωσης οι Τούρκοι συμπεριφέρθηκαν με ηπιότητα και ανεκτικότητα απέναντι των κατακτημένων περιοχών. Μετά όμως την άλωση της Πόλης (1453), γίνονται κύριοι της Βαλκανικής και η συμπεριφορά τους αλλάζει. Παίρνουν αυστηρά μέτρα για τους χριστιανικούς λαούς της Βαλκανικής, οι οποίοι, αφού στερήθηκαν την προστασία της Βασιλεύουσας, από κανέναν πια δεν περιμένουν βοήθεια και υποστήριξη.
Παραστατική φαίνεται η μεταστροφή των Τούρκων προς τους Αργυροκαστρίτες και τους χριστιανούς του Βιλαετίου στο «χρονικόν της Δρυοπόδος» (Α. Πετρίδου: «Χρονικόν Δρυοπόδος», σελ. 23): «Και οι Αγαρηνοί εστέκοντο με μεγάλην υπομονήν έως ότου επάρθη και η δυστυχής βασιλεία των πόλεων. Και ευθύς τότε έγειναν ως λύκοι άγριοι κατά των χριστιανών, εχάλασαν εκκλησίας και Μοναστήρια, εχάλασαν την Φοινικόπολιν, την Κόνιτσαν, έβγαλαν τους χριστιανούς έξω από το Αργυρόκαστρον, έκτισαν σπίτια, έκοψαν πολλούς πρώτους χριστιανούς, και έγινε θρήνος και κλαυθμός απαρηγόρητος, και εις τους 1456 χρόνους έστειλεν ο Βασιλεύς προσταγήν εις τα μέρη ταύτα και ειρήνευσαν οι χριστιανοί».
Ο Μωάμεθ ο πορθητής θέλοντας να αυξήσει τον πληθυσμό της Πόλης, μετά τους διωγμούς και τις σφαγές των πρώτων ημερών παρακίνησε μετοίκηση κατοίκων στην Κωνσταντινούπολη. Ανάμεσα σ’ αυτούς που μετοίκησαν ήταν και πολλοί Αργυροκαστρίτες.

Η περιοχή της Δερόπολης και το Αργυρόκαστρο καταλήφτηκαν οριστικά από τους Τούρκους το 1430. Επειδή παραδόθηκαν χωρίς αντίσταση τους παραχωρήθηκαν θρησκευτικά, οικονομικά και κοινοτικά προνόμια. Ο Σινάν Πασάς, που κατέλαβε τα Γιάννενα και το Αργυρόκαστρο, σεβάστηκε τα προνόμια και το κοινωνικό καθεστώς των Αργυροκαστριτών.
Αργότερα οι Δεροπολίτες, ακολουθώντας το παράδειγμα και των άλλων ελληνικών περιοχών, ξεκινούν επαναστατικές ενέργειες (ΙΣΤ’ αι.), κυρίως μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571), που τόσες ελπίδες έδωσε στους υπόδουλους  Έλληνες. Παργινοί, Χειμαριώτες και Δεροπολίτες συμμετέχουν στα επαναστατικά κινήματα.
Ακριβώς γι’ αυτή τους τη συμμετοχή οι Τούρκοι σκληρύνουν τη στάση τους και η ζωή του χριστιανικού πληθυσμού της περιοχής γίνεται δύσκολη. Τότε αυξάνουν επικίνδυνα οι περιπτώσεις εξισλαμισμού και κρυπτοχριστιανισμού. Πείνα και δυστυχία μαστίζει τη Δερόπολη και τις άλλες ηπειρωτικές περιοχές στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Εξαιτίας των διωγμών και της πείνας πολλά χωριά της Δερόπολης εξαφανίστηκαν, διαλύθηκαν ή μετοίκησαν οι κάτοικοί τους σε άλλες κοντινότερες ή μακρινότερες περιοχές. Τον ΙΖ’ και ΙΗ’ αι. αναφέρονται φοβερές αρρώστιες και κυρίως πανώλη, που αποδεκάτισε τις ηπειρωτικές επαρχίες και τη Δερόπολη. Συγκεκριμένα αναφέρεται η αρρώστια στα 1604 στην περιοχή Αργυροκάστρου, στα 1642 και 1814 στην περιοχή Δελβίνου. Πολλοί τούρκεψαν για να αποκτήσουν χρήματα, πλούτο και δύναμη. Κατά το ΙΣΤ’ αι. πολλοί εκτουρκισθέντες Αλβανοί ανέλαβαν ηγετικές θέσεις στο Οθωμανικό κράτος.
Οι Τούρκοι διατήρησαν το βυζαντινό διοικητικό σύστημα και αναγνώρισαν το δικαίωμα του γαιοκτήμονα και τιμαριούχου σε πλούσιες οικογένειες. Οι τιμαριούχοι αυτοί είναι οι λεγόμενοι «σπαχήδες». Οι σπαχήδες διατήρησαν τη θρησκεία τους, αλλά με τον χρόνο και με τις κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές ασπάστηκαν τον ισλαμισμό.

Μετά το 1650 αρχίζουν οι φοβεροί εξισλαμισμοί στην περιοχή του Αργυροκάστρου. Είναι η εποχή που συστηματικά οι πληθυσμοί εξισλαμίζονται και παρατηρείται εθνική αλλοίωση με καταστρεπτικές συνέπειες για το ελληνικό στοιχείο.
Την εποχή αυτή παρουσιάζονται και οι κρυπτοχριστιανοί. Αυτοί, βλέποντας τα βάσανα των χριστιανών από τους Τούρκους και περισσότερο από εξωμότες Αλβανούς της Λιαμπουριάς και μη θέλοντας να απαρνηθούν την θρησκεία τους, φόρεσαν τούρκικο κάλυμμα για να τους νομίζουν μουσουλμάνους, ενώ κρυφά παρέμεναν χριστιανοί.
Είναι αξιοσημείωτο ότι κατά το μεγάλο διάστημα που κράτησε ο εξισλαμισμός των επαρχιών της κεντρικής Αλβανίας και βορειοδυτικής Ηπείρου, η Δερόπολη όχι μόνο αντιστέκεται, αλλά και αναχαιτίζει το ρεύμα της αλλαξοπιστίας. Ασφαλώς σ’ αυτή την προσπάθεια σοβαρό λόγο έπαιξε η ελληνική γλώσσα. Όπου παρατηρήθηκε έντονος εκμουσουλμανισμός, αυτός γινόταν σε αλβανόφωνους και όχι ελληνόφωνους χριστιανούς.
Οι εξισλαμιζόμενοι αντιμετώπιζαν την αντίδραση των Δεροπολιτών και αισθάνονταν ξένοι σε τέτοιο περιβάλλον. Για το λόγο αυτό κατάφευγαν σε χωριά που είχαν μεγάλο αριθμό εξωμοτών Αλβανόφωνων. Τέτοια χωριά στη Δερόπολη ήταν το Λιμπόχοβο και η Νεπράβιστα και στο κάτω Πωγώνι η Χρυσόδουλη. Ο εξισλαμισμός όλο και περισσότερο διαδιδόταν προς νότο και ο κίνδυνος για ολόκληρη την Ήπειρο ήταν άμεσος.

Ο Ν. Πατσέλης (Ηπειρ. Μελέται, Β’, 1968), σελ. 17 γράφει: «Όλα τα χωρία του κάμπου της Δροπόλεως διετήρησαν την πίστην των, την γλώσσαν των και τα παλαιά των ήθη και έθιμα, με απίστευτον δε φανατισμόν προσεπάθησαν να τα διατηρήσουν και να τα σώσουν από τον πέριξ κατακλυσμόν της εξωμοσίας, της βιαιοτέρας σκληρότητος και απανθρωπίας. Ο ελληνισμός της Δροπόλεως, αγωνιζόμενος με αφάνταστον καρτερίαν και εμμένων με απίστευτον πίστιν εις τα πάτρια, κατώρθωσε να διατηρήση τον ελληνικόν χαρακτήρα και μάλιστα εις τοιαύτην μορφήν, ώστε να θεωρήται ούτος, εξ όσων επεσκέφθησαν το τμήμα τούτο της Ηπείρου, ιδικούς μας και ξένους, ως ο ακραιφνέστερος και αμιγέστερος εξ όσων διεσώθησαν από τους αρχαιοτάτους χρόνους μέχρι τούδε».  
Το δημοτικό τραγούδι η «Δεροπολίτισσα», που και σήμερα τραγουδιέται στα χωριά της Δερόπολης και του Πωγωνίου, διεκτραγωδεί κατά τον πιο παραστατικό τρόπο τους βίαιους εξισλαμισμούς και τις θηριωδίες μιας εποχής, που άφησε βαθιά σημάδια υπομονής και καρτερικότητας.
Σχετικά γράφει ο Ν. Κ. Παπαδόπουλος («Η Δρόπολις της Βορείου Ηπείρου», 1976, σελ.69): «Την μεγάλην όμως τραγωδίαν του εξισλαμισμού απηχεί καλύτερον το πασίγνωστον δημοτικόν τραγούδι της «Δροπολίτισσας», το οποίον επί αιώνας τραγουδούν οι Δροπολίται με πάθος εις τας συγκεντρώσεις των και τας άλλας των εκδηλώσεις. Και είναι το τραγούδι της «Δροπολίτισσας» μία αληθής ελεγεία διά τον βίαιον εξισλαμισμόν των κατοίκων της Δροπόλεως, οι οποίοι ανηρπόγησαν υπό των θηριωδών τουρκαλβανών του Αργυροκάστρου και υπεβλήφησαν εις βίαιον εξισλαμισμόν, ιδιά δε αι ωραίαι γυναίκες της Δροπόλεως.
Οι δυστυχείς Δροπολίται, όσοι υποχρεώθησαν δια της βίας να εξισλαμισθούν και να εγκατασταθούν ακολούθως εις το Αργυρόκαστρον, παραμείναντες κατά βάθος κρυπτοχριστιανοί, παρακαλούν θερμώς τους μη εξισλαμισθέντας αδελφούς των να προσεύχωνται και δι’ αυτούς εις την εκκλησίαν. Το Δημοτικόν τούτο τραγούδι χρονικώς πρέπει ν’ αναχθή εις την εποχήν του εξισλαμισμού και εις την περίοδον του 1650-1700».

Η «Δεροπολίτισσα» είναι ένα πονεμένο τραγούδι με συγκινητικούς και ανθρώπινους στίχους:
Μωρ’ Δεροπολίτισσα, μωρ’ καμμένη
Μωρ’ Δεροπολίτισσα, ζηλεμένη.
Βάλ’ το φέσι σου στραβά, μωρ’ καμμένη,
Βάλ’ το φέσι σου στραβά, ζηλεμένη.
Σίντα πας στην εκκλησιά
με λαμπάδες και κεριά
και με μοσχομυθιστά,
για προσκύνα και για μας
για τ’ εμάς τους χριστιανούς,
τι μας πλάκωσ’ η Τουρκιά
και μας πάνε στα τζαμιά
και μας σφάζουν σαν τ’ αρνιά,
σαν τ’ αρνιά την Πασχαλιά,
τα κατσίκια τ’ Αηγιωργιού.

Χρειάζεται εδώ να μνημονεύσουμε όλους εκείνους, επώνυμους και ανώνυμους, που ενίσχυσαν και εμψύχωσαν με πολλούς τρόπους την πόλη των Δροπολιτών εναντίον της λαίλαπας του εξισλαμισμού και συγκράτησαν τον χείμαρρο της εξωμοσίας.
Πρώτα τα μοναστήρια της εποχής, που δεν ήταν λίγα σ’ όλο τον βορειοηπειρωτικό χώρο. Οι μοναχοί κρυφά περιέρχονταν στα χωριά και κατηχούσαν τους χριστιανούς να μείνουν πιστοί στη θρησκεία των πατέρων τους.
 Από τον 16ο μέχρι και τον 18ο αι. παρατηρείται ζωηρή θρησκευτική κίνηση στη Δερόπολη, όπως βγαίνει από εκκλησιαστικά κατάστιχα και δίπτυχα. Στην περιοχή της Δερόπολης κατά τον Αραβαντινό, κτίζονται τα εξής μοναστήρια: Της Πέπελης, Κοσοβίτσας, Κατούνας, Φραστανής, Δερβιτσιάνης, Καλογορατζής, Βάνιστας, Δουβιανής, Γεωργουτσατιού, Δρυάνου (ανάμεσα στους Μπουλιαράτες, Ζερβάτες και Δρόβιανης).

Στις τελευταίες δεκαετίες του ΙΗ’ αι. παρουσιάζεται η σεπτή μορφή του Εθνομάρτυρα Κοσμά του Αιτωλού, του κατεξοχήν σωτήρα του Βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού.
Ακούραστος, αψηφώντας τους κινδύνους και τις κακουχίες, περιόδευσε όλες τις πόλεις και τα χωριά και με θέρμη προσπαθούσε να στηρίξει τους κατοίκους, ιδρύοντας σχολεία, γιατί ήθελε τα παιδιά των χριστιανών να μαθαίνουν γράμματα.Καμιά ελληνική περιοχή δεν τίμησε το όνομα του Κοσμά του Αιτωλού, όσο το βόρειο τμήμα της Ηπείρου στο οποίο και μαρτύρησε (1779).

Πολύ σύντομα αναφερθήκαμε στην ιστορική πορεία της Δερόπολης στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Θα κλείσουμε με ένα χαρακτηριστικό τραγούδι του ταξιδεμένου Δεροπολίτη, στο οποίο καθρεφτίζεται  όλος ο ψυχικός πόνος και ο νοσταλγικός πόθος του γυρισμού:
Το τραγούδι περιέχεται στο βιβλίο των Γ. Κ. Καλυβόπουλου – Χρ. Γ. Καλυβόπουλου (Μπουλιαράτι – Δερόπολη , 1975), σελ. 164:
Μικρό χελιδονάκι μου για μια στιγμούλα στάσου,
για μια στιγμή λυπήσου με και δόσμου τα φτερά σου:
Θέλω να ιδώ την μάνα μου, τ’ αδέρφια να φιλήσω,
στον τάφο του πατέρα μου να πάω να προσκυνήσω.

ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ